Iłżecki wrzesień (bitwa pod Iłżą 1939)

Tomasz Gliński: tg13@wp.pl
Artykuł jest opublikowny na stronie: http://www.51pp.ilza.info/

Miejsce bitwy

Według przedwojennego podziału administracyjnego Iłża wchodziła w skład województwa kieleckiego. Siedzibą powiatu iłżeckiego był Wierzbnik. Według danych z Małego rocznika statystycznego z roku 1939 powiat iłżecki miał powierzchnię 1835 km2, który zamieszkiwało 162,4 tys. osób. W chwili wybuchu wojny Iłża posiadała prawa miejskie przywrócone jej w 1925 roku, a samą Iłżę zamieszkiwało 5 200 osób. Liczącą się mniejszością narodową byli Żydzi, którzy stanowili 37% mieszkańców. Ówczesna Iłża była rozwiniętym ośrodkiem kulturalnym i handlowym. Większość mieszkańców zajmowała się rolnictwem.

Bitwa pod Iłżą - mapa Iłża

Przeciwnicy
 

Wojsko Polskie

W bitwie pod Iłżą ze strony polskiej udział w walkach wzięło Południowe Zgrupowania Armii "Prusy" pod dowództwem gen. bryg. Stanisława Skwarczyńskiego, w skład którego wchodziły trzy wielkie jednostki:

• 3 dywizja piechoty Legionów,
• 12 dywizja piechoty
• 36 dywizja piechoty rezerwowej.

Armia "Prusy" została utworzona jako odwód Naczelnego Wodza i była jedyną armią odwodową którą przewidywał plan obrony o kryptonimie "Z". Dowództwo nad tym istotnym w polskim planie obrony związkiem taktycznym powierzono gen. dyw. Stefanowi Dąb - Biernackiemu.

Początkowo odwód Naczelnego Wodza był określany jako armia "Warszawa". Jan Wróblewski w książce Armia Prusy 1939 wskazuje na dwie możliwości skąd wzięła się nazwa armii "Prusy": od kryptonimu "Prusy" jakim określano armię odwodową w systemie łączności przewodowej lub folwarku Prusy, gdzie zamierzano rozwinąć stanowisko dowodzenia gen. Dęba- Biernackiego.

Armia "Prusy" była przewidziana do interwencji na styku armii "Łódź" i armii "Kraków" gdzie przewidywano uderzenia głównych sił niemieckich. Przeciwnatarcie armii "Warszawa" (jak początkowo określano odwód Naczelnego Wodza) miało zahamować postępy przeciwnika na tym kierunku i umożliwić wycofanie się własnych sił działających na północy. Po zakończeniu akcji zaczepnych główny polski odwód miał wycofać się za Wisłę na odcinku pomiędzy ujściem Pilicy a Sandomierzem. Rozważano również możliwość czasowej obrony w rejonie Gór Świętokrzyskich.

Armia "Prusy" została ostatecznie ześrodkowana w dwóch, niezależnie od siebie działających grupach. Zadaniem Północnego Zgrupowania było wspieranie armii "Łódz' na głównym kierunku obronnym w rejonie Łodzi i Sieradza. Natomiast Południowe Zgrupowanie , w składzie 3 DPLeg., 12 DP, 36 DPrez miała stanowić rezerwę armii "Kraków" i przygotowywać obronę linii środkowej Wisły.

Samej Iłży bronił 7 pułk piechoty Legionów pod dowództwem płk Władysława Muzyki. Na przedmieściach Iłży w Piłatce i Seredzicach stoczyła bój 3 dywizja piechoty Legionów dowodzona przez płk Mariana Turkowskiego. 12 dywizja piechoty pod dowództwem gen. bryg. Gustawa Paszkiewicza walczyła na wschód od Iłży w Kotlarce oraz Rzechowie. Resztki 36 dywizji piechoty rezerwowej dowodzone przez ppłk Przemysława Nakoniecznikoffa w rejon Iłży dotarły już po zakończeniu walk i dozbrajając się na pobojowisku z różnym skutkiem przedzierały się za Wisłę.

Bezpośrednim celem jednostek polskich walczących pod Iłżą było osiągnięcie linii Wisły i przeprawa na jej wschodni brzeg przez most w Solcu. Manewr ten miał odbyć się w trzech etapach: 8 IX - osiągnięcie rejonu Iłży, 9 IX lasy na południe od Zwolenia, 10 IX - lasy na zachód od Solca.

Jednostki polskie biorące udział w bitwie pod Iłżą:

3 dywizja piechoty Legionów - płk Marian Turkowski
7 pułk piechoty Legionów - płk Władysław Muzyka
8 pułk piechoty Legionów - ppłk Antoni Cebulski
9 pułk piechoty Legionów - mjr Wacław Korsak
3 pułk artylerii lekkiej Legionów - ppłk Tomasz Nowakowski

UWAGI: do rejonu koncentracji nie dotarły trzy bataliony piechoty - II i III z 9 ppLeg. oraz III batalion z 8 ppLeg. oraz II i III dywizjon artylerii z 3palLeg. 3DPLeg wystawiał Okręg Korpusu II Lublin.

12 dywizja piechoty- gen. bryg. Gustawa Paszkiewicza
51 pułk piechoty Strzelców Kresowych - ppłk Emil Fieldorf
52 pułk piechoty Strzelców Kresowych - ppłk dypl. Jan Gabryś
54 pułk piechoty Strzelców Kresowych - ppłk dypl. Franciszek Pokorny
12 Kresowy Pułk Artylerii - ppłk Józef Kuberski

UWAGI: 12 DP wystawiał Okręg Korpusu VI Lwów. Jednostka była mobilizowana w trybie alarmowym z czasem pełnej gotowości 36 godzin. W skład dywizji wchodził spory odsetek żołnierzy narodowości ukraińskiej, białoruskiej oraz niemieckiej.

Grupa płk dypl. Kazimierza Glabisza
batalion zbiorczy z oddziałów 93 i 154 pp
batalion zbiorczy z resztek pułku zbiorczego 16 DP

51 dywizjon pancerny -mjr Henryk Świetlicki

UWAGI: organizacyjnie dywizjon wchodził w skład Krakowskiej Brygady Kawalerii. W wyniku strat bojowych i marszowych pod Iłżę dotarły 4 tankietki TK-3 oraz 4 samochody pancerne wz. 34.

plutony fabryczne ze Starachowic i Skarżyska

UWAGI: łącznie plutony te liczyły 11 dział plot. 40 mm Boforsa

Wehrmacht

Przeciwko jednostkom południowego zgrupowania armii "Prusy" w bitwie pod Iłżą stanęły jednostki wchodzące w skład XV korpusu zmotoryzowanego z 10 armii gen. artylerii Walthera von Reichenau. W rejonie Iłży walczyły jednostki 3 dywizji lekkiej dowodzonej przez gen. mjr Adolfa Kuntzena, na zachód od Iłży operowały jednostki 2 dywizji lekkiej gen. por. Georga Stumme. Na rzecz jednostek niemieckich działały również samoloty Luftwaffe.

Zamiarem strony niemieckiej było okrążenie i odcięcie zgrupowania wojsk polskich od mostów na Wiśle oraz ich zniszczenie jeszcze na zachód od tej przeszkody wodnej. Rejon działania polskiego zgrupowania liczącego niespełna trzy dywizje, przy czym 36 DPrez. działała w zupełnej izolacji od reszty sił polskich, miało okrążyć sześć dywizji 10 armii:

• 1,2,3 dywizje lekkie,
• 29 dywizja zmotoryzowana,
• 4 i 46 dywizja piechoty.

Bezpośredni udział w walkach pod Iłżą wziął oddział wydzielony z 3 DLek. W starciu pod Trębowcem Dużym i Seredzicami wzięły udział oddziały ze składu 2 DLek.

Zadaniem 2 DLek. było wyjście na rubież Wierzbica, Jastrząb, Szydłowiec w celu okrążenia polskich oddziałów w rejonie Radomia od południa. Dlatego też ograniczyła się ona tylko do patrolowania lasu starachowickiego. 3 DLek. przegrupowała się z rejonu Opatowa i Ostrowca na Sienno i Lipsko. Zadaniem bojowym oddziału wydzielonego z 3 DLek było osiągnięcie poprzez Iłżę Skaryszewa, a tym samym odcięcie drogi polskim oddziałom z rejonu Radomia ku Wiśle.

Oddział wydzielony z 3 dywizji lekkiej
9 pułk kawalerii zmotoryzowanej- płk Wilhelm Dietrich von Ditfurth
2 kompania czołgów z 67 batalionu czołgów
I dywizjon 80 pułku artylerii lekkiej
I dywizjon 22 pułku artylerii przeciwlotniczej- mjr Weisser

UWAGI: wieczorem 8 września przybyła reszta 67 batalionu czołgów. Na rzecz OW działały samoloty Luftwaffe.

2 dywizja lekka - gen. por. Georg Stumme

UWAGI: w walkach pod Iłża wzięły udział jedynie elementy powyższej dywizji. Z powodu braku dokładniejszych informacji na temat tych pododdziałów są one określane jako 2 dywizja lekka.

przejdź dalej »