Mundur wojskowy w II RP. Część 2

Pierwsze kroki

W pierwszych miesiącach po odzyskaniu niepodległości polscy żołnierze musieli nosić mundury obcych armii. Aby w jakikolwiek sposób odróżnić je od siebie, nakazano zdjąć wszystkich obce odznaczenia, czapki, klamry, pasy. Wciąż były to mundury armii obcych, ale przynajmniej "gołe". W grudniu 1918 r. kierownik Ministerstwa Spraw Wojskowych, płk Jan Wroczyński powołał Komisję Uniformową (zwaną później Ubiorczą). W ciągu 1919 r. wydano szereg przepisów, szczególnie dlaformacji i broni nowych. W styczniu 1919 r. przyjęto wzór tymczasowego munduru dla oficerów i szeregowych lotnictwa, marynarki wojennej, artylerii konnej.

Lotnictwo

Oficerowie lotnictwa otrzymali mundury granatowe z ciemnożółtymi wypustkami na kurtce, płaszczu, spodniach i czapce. Kołnierze kurtek i otoki czapek wykonane były z granatowego aksamitu. Na kołnierzu szarego płaszcza noszono granatową patkę z aksamitu z żółtą wypustką i guzikiem. Szeregowi lotnicy nosili granatową kurtkę z naramiennikami i czapką obszytymi ciemnożółtą wypustką. Odznakę lotniczą noszono na lewym rękawie: oficerowie haftowaną srebrną nicią na żółtym tle, szeregowi haftowaną białą nicią, albo malowaną.

Odznaka lotnicza na rękaw

Marynarka wojenna

Oficerowie marynarki wojennej nosili szary mundur ogólnowojskowy wz. 1917. z jasnoniebieskimi wypustkami na czapce a białymi na kantach kołnierza, u dołu czapki i wokół niebieskich podkładek naramienników. Oznaki marynarki, tj. żółtą metalową kotwicę na jasnoniebieskim tle noszono na naramiennikach, a orły metalowe z niebieskim ryngrafem i żółtą kotwicą na czapkach.

Orzeł marynarki wojennej

Oficerowi i szeregowcy marynarki nosili długie, szare spodnie i trzewiki (oficerowie z jasnoniebieską wypustką). Marynarze nosili granatową, okrągłą czapkę bez daszka z czarną wstążką.

Kawaleria

Stroje pułków kawalerii, które powstały z jednostek I Korpusu Polskiego w Rosji były chyba najbardziej zróżnicowane. Ułani sami wedle uznania zakładali barwne proporczyki, otoki na czapkach i lampasy na granatowych spodniach. Ten stan rzeczy akceptowano z racji braku odpowiednich przepisów. W pułkach jazdy pozwolono nosić spodnie szare z barwną wypustką, a poza służbą spodnie granatowe z podwójnym lampasem i wypustkami w barwach pułkowych. Ubiór kawalerzystów sprawiał pewien problem, bo każdy nowo powstający pułk żądał dla siebie upiększających lampasów, otoków i proporczyków. Władze wojskowe i Komisja Ubiorcza wydała walkę samowolnemu "kolorowaniu" mundurów. Bezskutecznie. W efektowny mundur ułański starała się ubrać również kawaleria dywizyjna (strzelcy konni). To się nie udało, dlatego kawalerzyści w dywizjach piechoty nosili mundur ogólnowojskowy z oliwkowymi wypustkami i patkami prostokątnymi z przyszytym guzikiem mundurowym.

Artyleria konna

Artylerzyści nosili szare "ułanki" z czarnymi wypustkami, na kołnierzach kurtek i płaszczy proporczyki w barwach artylerii: czarno-amarantowe. Nakrycie głowy stanowiła okrągła czapka typu angielskiego z czarnym otokiem i amarantową wypustką.

Do czasu wprowadzenia jednolitego umundurowania, w kawalerii panowała spora różnorodność umundurowania.

Oficer kawalerii w stroju wyjściowym

Ułan w mundurze służbowym

Czapka oficera kawalerii w 1919 r.

Warto tu wspomnieć o elemencie, który przetrwał w Wojsku Polskim do dziś. Otóż w czerwcu 1919 r. wprowadzono do użytku kapelusz podhalański dla pułków Strzelców Podhalańskich. Kapelusz tłoczony był z jednego kawałka filcu barwy ochronnej. Z lewej strony przyszyte było pióro orle, jastrzębie lub kani z pęczkiem puchu przytrzymywane broszą z emblematem pułków podhalańskich w kształcie białej swastyki. Kapelusze oficerskie obszywane były galonami jak w rogatywkach (oznaczając stopnie) i zakończone były pętlicami i baryłkami. Oznaki stopni umieszczano na środku otoku pod orłem. Dla st. strzelców i podoficerów na karmazynowej podkładce a u oficerów wyszywanymi gwiazdkami - galony pełniły funkcje reszty stopnia np. 3 gwiazdki i pojedynczy galon to kapitan a 3 gwiazdki i podwójny galon to pułkownik. Orły na wszystkich czapkach garnizonowych były tego samego wzoru - wz.19 wykonane z metalu oksydowanego na stare srebro.

Kapelusz podhalański wz. 1919

Powstaje pierwszy polski mundur

16 grudnia 1918 r. w Warszawie Komisja Ubiorcza zebrała się na pierwsze robocze spotkanie. Rozpoczynał się proces tworzenia jednolitego munduru polskiego. Problem okazał się cięższy, niż mogłoby się wydawać. Padła propozycja stworzenia trzech różnych typów umundurowania: polowego, garnizonowego i galowego. Na szczęście dla budżetu, wygrała koncepcja stworzenia jednego, uniwersalnego munduru polowego, który po dodaniu ozdób pełniłby wszystkie te role. W sierpniu 1919 r. przeprowadzono próby terenowe, żeby wybrać najlepszy kolor ochronny. Pluton żołnierzy ubrano w mundury niemieckie, amerykańskie, szwajcarskie, płaszcze francuskie, rosyjskie, japońskie, angielskie i bluzy włoskie. Testy wykazały, że w polskim krajobrazie najlepiej sprawdza się angielska barwa khaki. Przepisowa nazwa polowej barwy ochronnej to szaro-brunatno-zielona. Wiele uwagi poświęcono krojowi nowego munduru oraz czapce.

Czapka

Wcześniej obowiązywały czapki: maciejówki w piechocie, okrągłe angielskie z barwnym otokiem i metalowym okuciem daszka w kawalerii i artylerii konnej oraz rogatywki z daszkiem w Armii Wielkopolskiej i Armii Polskiej przybyłej z Francji. Maciejówka jako czapka niemiecka, studencka i typowo ludowa nie przekonała komisji. Za przywróceniem rogatywki opowiadał się m.in. płk Marian Kukiel. I ta koncepcja wygrała. Przepisową czapką została rogatywka w polowej barwie ochronnej z okutym blachą daszkiem, bez barwnego otoku i wypustek. Z przodu czapki umieszczono godło. Furażerkę z orłem noszono do prac warsztatowych, w stajniach i pod hełm.

Czapka szeregowego wz. 1919	Czapka oficera wz. 1919
Czapka generała brygady wz. 1919	Orzeł na czapkę z numerem pułku wz. 1919

Stopnie zostały oznaczone w postaci gwiazdek i galonu srebrnego na otoku.

Kurtka

Oficerowie mieli nosić kurtkę podobne w kroju do francuskiej i angielskiej. Zapinana na pięć guzików, kołnierz stojący, cztery kieszenie zewnętrzne, bez żadnych wypustek.
Szeregowi mieli nosić kurtkę również wzorowaną na kroju francuskim. Problematyczna była kwestia kieszeni zewnętrznych, które mogły utrudniać czołganie a guziki narażone na oderwanie i utrudniałyby zapięcie tornistra. Ostatecznie ustalono, że kurtka będzie zapinana na pięć guzików, z kołnierzem stojącym, wszytymi naramiennikami i dwiema skośnymi kieszeniami. Szeregowym przysługiwał pas polowy szerokości 5,5 cm zapinany na sprzączkę metalową. Dla oficerów przyjęto pas typu angielskiego z paskiem przez ramię, żabkę i rapcie do noszenia szabli pod płaszczem. Ozdobą mundurów generałów, oficerów Sztabu Generalnego były podwójne białometalowe akselbanty, noszone na prawym ramieniu. Adiutanci sztabowi nosili sznury pojedyncze. Oficerom żandarmerii przysługiwały akselbanty pojedyncze na lewe ramię. Szeregowi żandarmerii nosili jasnożółte sznury. Ponadto żandarmi do 1930 r. pod szyją nosili metalowy ryngraf z wytłaczanym orłem. 

Kurtka szeregowego wz. 1919

Kurtka oficerska wz. 1919

Spodnie

Dla oficerów i generałów zaprojektowano dwa typy spodni. Spodnie do butów (bryczesy) i długie ze strzemiączkami do trzewików. Co ciekawe, już tylko generałowie nosili lampasy, które do tej pory mieli także kawalerzyści. Lampasy były jedynie ozdobą, w dodatku drogą.

Płaszcz

W pracach nad płaszczem sięgnięto do wzorów, uwaga.... francuskich. Był jednakowy dla wszystkich, w kolorze kurtki, zapinany na sześć guzików z orłem. Kołnierz nieco ciemniejszy, sztywny z patkami w kolorze broni i służb.

Płaszcz ogólnowojskowy wz. 1919

Buty

W kwestii obuwia zdecydowano się zastosować najczęściej spotykane trzewiki z szerokim, płaskim obcasem. Do ochrony przed wodą, szeregowi nosili owijacze, oficerowie sztylpy skórzane, lub buty z cholewami.

Patki

Komisja doszła do wniosku, że najwyższy czas pożegnać się z proporczykami na kołnierzach. Unifikacja munduru wymagała wprowadzenia patek jednolitego kształtu w barwach poszczególnych rodzajów broni. Patki żołnierzy wszystkich stopni były ozdobione srebrnym wężykiem. Wężyk i czapka rogatywka z orłem były znakami szczególnymi polskiego żołnierza.

Następnie komisja zajęła się kwestią oznak stopni. Początkowo planowano umieścić je tylko na naramiennikach i rękawach mundurów i płaszcza. Później zdecydowano naszywać je także na czapki. System stopni wojskowych, przyjęty w 1919 r. z pewnymi zmianami przetrwał do dziś.

Patka na kołnierz kurtki marszałka Polski wz. 1920	Patka na kołnierz generała wz. 1919
Patka na kołnierz oficera wz. 1919	Patka na kołnierz szeregowego wz. 1919
Pas oficerski z żabką do noszenia szabli wz. 1919	Pasek i rapcie do noszenia szabli pod płaszczem wz. 1919

Oznaki stopni i numery pułków na naramiennikach 1919-1938: 1. szeregowy, 2. st. szeregowy,
3. kapral, 4. plutonowy, 5. sierżant, 6. st. sierżant, 7. chorąży, 8. podporucznik, 9. porucznik, 10. kapitan,
11. major, 12. podpułkownik, 13. pułkownik, 14. generał brygady, 15. generał dywizji, 16. generał broni,
17. marszałek Polski.

Zasady noszenia

Opracowany przez Komisję Ubiorczą mundur polowy był uniwersalnym ubiorem dla oficerów i żołnierzy. W zależności od dodatków pełnił rolę stroju bojowego, garnizonowego, służbowego, salonowego i codziennego.
Ubiór bojowy oficera: kurtka, spodnie, trzewiki sznurowane i owijacze lub sztylpy, ostrogi, oficerski pas polowy do noszenia szabli, lub temblak do noszenia bagnetu. Ponadto rewolwer, lub pistolet w kaburze, lornetka w futerale, torba polowa, gwizdek. Na głowie czapka lub hełm, furażerkę, rękawiczki brązowe, płaszcz polowy i płaszcz przeciwdeszczowy.
Ubiór służbowy oficera: podobnie jak bojowy, ale bez pistoletu, lornetki, torby polowej, furażerki, hełmu i płaszcza przeciwdeszczowego. Pas główny w obu przypadkach można było nosić tylko do kurtki. Na płaszczu pas noszono tylko w czasie rewii, parad, pokazów.
Ubiór salonowy oficera: kurtka polowa, spodnie długie ze strzemiączkami, trzewiki, ostrogi, rapcie pod mundurem, szabla, czapka, rękawiczki skórzane. Ubiór codzienny był w zasadzie identyczny. Drobna różnica dotyczyła spodni.
Ubiór bojowy szeregowego: kurtka, spodnie, trzewiki z owijaczami lub wysokie buty u jezdnych, czapka lub hełm, furażerka (w marszu lub w czasie odpoczynku). Do tego płaszcz, ekwipunek: plecak, chlebak, ładownice, łopatki, rapcie do szabli, lub żabka do bagnetu.
Ubiór służbowy i codzienny nie obejmował hełmu, furażerki i ekwipunku.

Mundur oficjalnie wchodzi do służby

Komisja wyznaczyła termin, w jakim wojsko miało założyć nowe mundury. Miało to nastąpić do lipca 1921. Przemundurowanie miało następować etapami. Najpierw oficerowie mieli założyć nowe czapki i oznaki stopni, bez względu na noszony mundur. Do lipca 1920 każdy oficer musiał zdobyć kompletny mundur.

1 września 1919 r. Naczelny Wódz Józef Piłsudski zatwierdził dekretem "Przepis ubioru polowego Wojska Polskiego". Dokument został opublikowany w "Dzienniku Rozkazów Wojskowych" nr 97 z 15 listopada 1919 r. Polska armia doczekała się swojego pierwszego regulaminowego munduru wojskowego. 

"Przepis" nie był zupełnie precyzyjny. Brakowało wzorów np. guzików i godła, wymiarów oporządzenia. Dlatego zanim mundur wszedł do służby, należało wprowadzić kilkanaście korekt. Najistotniejsze z nich to:

• wprowadzono oznaki chorążego na kurtce: naramienniki jak u sierżantów sztabowych z dodaniem gwiazdki, galonu na czapce z tasiemki karmazynowej i gwiazdki na otoku,
  
• zrezygnowano z powodu oszczędności z oznak stopni na rękawach kurtek i płaszczy,
  
• dodano oznaki stopni na czapkach podoficerów,
  
• ustalono godło i ubiór kapelanów wyznań niekatolickich i religii niechrześcijańskich,
  
• przyznano prawo noszenia kurtki oficerskiej podchorążym,
  
• wprowadzono oznakę marszałka Polski,

Oznaki na kołnierz kapelanów wojskowych:
wyznanie rzymskokatolickie, ewangelickie, prawosławne.

Nowy mundur różnił się od strojów państw zaborczych. Nawiązywał do polskiej tradycji wojskowej. Orzeł na czapce był stosowany już od czasów Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego. Srebrny wężyk na patce wraz z rogatywką stały się charakterystycznymi elementami ubioru polskiego żołnierza. Narodowy charakter munduru podkreślały guziki z godłem, srebrnym sznurem generałów, oficerów Sztabu Generalnego i adiutantów.
W trakcie prac nad mundurem, wzorowano się na ubiorze polowym angielskim (barwa khaki), francuskim wz. 15, oraz niemieckim wz. 16.

Nowy mundur spełnił pierwszą swoją funkcję zintegrowania wojska. Wkrótce miał nadejść pierwszy sprawdzian bojowy.

Oficer w zimowym ubiorze polowym wz. 1919.	Oficer w ubiorze garnizonowym z szablą pod płaszczem wz. 1919.
Oficer w mundurze salonowym wz. 1919	Szeregowy w ubiorze polowym wz. 1919

« Mundur wojskowy w II RP - część 1

Mundur wojskowy w II RP - część 3 »